Գանգուղեղային տրավմաները (ԳՈՒՏ) կազմում են մարդու տրավմատիզմի 20-50%-ը և սրա աճը տարեկան կազմում է շուրջ 2%։ Տրավմատիզմի աճը կազմում է մարդու կենսագործունեության և վերջինիս աճող բարդացման (տեխնիկական հագեցվածության) հետ։ Ավելի հաճախ տրավմայի պատճառներ են ավտոճանապարհային, կենցաղային, արտադրական և, իհարկե, զինվորական պատահարները։

ԳՈՒՏ-րը, սովորաբար, ուղեկցվում են հոգեկան խանգարումներով, որի արտահայտվածությունը, տևողությունը, ձևը և զարգացումը կախված են մի շարք ներքին և արտաքին գործոններից։ Հոգեբուժական պրակտիկայում հաճախ գործ ունենք հիվանդների երկու հիմնական խմբի հետ։ Բավականին փոքրածավալ առաջին խումբը, հիմնականում, ներկայացված է լուրջ և երկարատև հոգեկան խանգարումներով, որոնք կայուն են, հարաճուն և արտահայտվում են հիշողության, ինտելեկտի և անձի ընդգծված խանգարումներով։ Երկրորդ խումբը՝ ավելի բազմաքանակ, ընդգրկում է կարճատև, անցողիկ խանգարումներ, որոնք միշտ չէ, որ բերում են հոգեբուժարան, սակայն զգալիորեն ազդում են մարդու աշխատունակության և սոցիալիզացիայի վրա։

Հոգեախտաբանական խանգարումների ձևավորման և զարգացման տեսանկյունից շատ կարևոր է գլխուղեղի տրավմաների դասակարգումը որպես ա) կոմոցիա, բ) կոնտուզիա և գ) կոմպրեսիա։ Այս դասակարգումը ցույց է տալիս ուղեղի վնասվածության աստիճանը։ Ըստ Ա.Գ. Զոհրաբյանի գանգուղեղային տրավմաների գրեթե 57%-ը կազմում են կոմոցիաները և միայն 8%՝ կոմպրեսիաները։

Ըստ ծանրության աստիճանի (այն է՝ գիտակցության խանգարման տևողության) տարբերում ենք՝

1. թեթև աստիճանի ԳՈՒՏ՝ գիտակցության կորուստը տևում է մինչև մի քանի վայրկյան,
2. միջին աստիճանի ԳՈՒՏ՝ մի քանի րոպե տևողությամբ գիտակցության կորուստ, այնուհետև՝ շշմածություն մի քանի ժամվա ընթացքում,
3. ծանր աստիճանի ԳՈՒՏ՝ մինչև մի քանի օր տևող անգիտակից վիճակ։

Հոգեկան խանգարումներով ընթացող ԳՈՒՏ-ի (որը կոչվում է նաև «տրավմատիկ հիվանդություն») ընդունված և հատուկ դասակարգում գոյություն չունի։ Ըստ տրավմայի ծագման և զարգացման առանձնահատկությունների տարբերում են տրավմայի սկզբնական, սուր, ձգձգվող (կամ քրոնիկական) և տրավմայի հեռավոր շրջանների հոգեկան խանգարումներ։ Կլինիկական դրսևորումների տեսանկյունից տարբերում են սուր և քրոնիկական հոգեկան խանգարումները։

Տրավմայի առանձնահատկություններից զատ հիվանդության դրսևորման համար մեծ նշանակություն ունի գլխուղեղի վնասվածքի (օջախի) տեղակայումը։ Այսպես, ճակատային բլթերի վնասումը առաջացնում է ընդգծված վարքային խանգարումներ՝ կապված ինտելեկտուալ և հուզական գործունեության հետ։ Ընդ որում, ճակատային բլթի օրբիտալ շրջանի ախտահարումը բերում է ընդգծված անձնային խանգարումների՝ հիվանդները կորցնում են քննադատությունը, համառությունը, նպատակասլացությունը, շփման ունակությունները, դառնում են ապարգելակված, ագրեսիվ, իսկ կոնվեկսիտալ գոտու (կիսագնդերի ուռուցիկ հատվածը) ախտահարումը ձևավորում է անտարբերություն, անվճռականություն, հակումների և հետաքրքրությունների կորուստ։ Ձախակողմյան ախտահարումներն ընթանում են խոսքի, ինտելեկտի, հիշողության խանգարումներով, իսկ աջակողմյան վնասվածքներն առաջացնում են աֆեկտիվ խանգարումներ։

Տրավմայի հետևանքով առաջացող սուր հոգեկան խանգարումներից ամենանշանակալիցը գիտակցության խանգարումն է, որը նկատվում է 90%-ի մոտ։

Գիտակցության կորուստը հետևում է հիմնականում կոմոցիաներին և կոնտուզիաներին, հիվանդը անհաղորդակից է շրջապատին, որևէ կապ նրա հետ չկա և ըստ խորության աստիճանի տարբերում ենք հետևյալ տեսակները՝ կոմա, սոպոր, շշմածություն։ Գիտակցության վերականգնվելուց հետո, սովորաբար, երևան են գալիս հիշողության խանգարումները։ Հետտրավմատիկ շրջանը ընդգրկում է տրավմայի պահից մինչև նորմալ գիտակցության վերականգնվելու և երկարատև հիշողության դրսևորվելու միջև ընկած ժամանակահատվածը։ Տրավմային հաջորդող իրադարձությունների ամնեզիան կոչվում է անտերոգրադ, իսկ տրավմային նախորդող իրադարձությունների ամնեզիան անվանվում է ռետրոգրադ։

Սուր շրջանի մշտական խանգարումներից է հետտրավմատիկ ասթենիան, որն արտահայտվում է դյուրագրգռությամբ, հյուծվածությամբ, ֆիզիկական և հոգեկան թուլությամբ, տրամադրության անկումով, անտարբերությամբ, ադինամիայով, հիպերէսթեզիայով, մակերեսային քնով։ Տիպիկ ասթենիկ ախտանիշները ձևավորվում են «տրավմատիկ» ֆոնի վրա՝ վեստիբուլյար խանգարումներ, գլխացավեր և գլխապտույտներ, նիստագմ, վեգետատիվ նշաններ, վազոմոտոր երևույթներ։

Շատ դեպքերում, կախված ԳՈՒՏ-ի ծանրությունից, դիտվում են նաև տեղային նյարդաբանական խանգարումներ, պարեզներ, աֆազիաներ, ագնոզիաներ և այլն։

Սուր հոգեկան խանգարումներից են նաև, հատկապես ծանր ԳՈՒՏ-ից հետո, գիտակցության մթագնումները (դելիրիում), աֆեկտիվ փսիխոզները, զառանցական և ցնորային խանգարումները, երբեմն՝ պարոքսիզմալ (նոպայաձև) վիճակները։ Այս սուր խանգարումներն առաջանում են տրավմայից (անգիտակից վիճակից) հետո և տևում մինչև 6-8 շաբաթ։

Սուր փսիխոտիկ խանգարումների զարգացումը կարող է ընթանալ երկու ճանապարհով. առողջացում (վերականգնում) և քրոնիկական հոգեկան խանգարումների ձևավորում։ Տրավմատիկ հիվանդության հետագա զարգացումը հնարավոր է կանխատեսել ըստ այն համախտանիշների, որոնք պայմանավորում են սուր փսիխոտիկ խանգարումների կլինիկական պատկերը, այսպես կոչված՝ անցումային համախտանիշները՝ ըստ Հ. Վիկի։ Համարվում է, որ աֆեկտիվ ռեգիստրի անցումային համախտանիշները (ասթենիկ, դեպրեսիվ) վկայում են բարենպաստ ելքի մասին, իսկ օրգանական ռեգիստրի համախտանիշները (էյֆորիկ, կորսակովյան ամնեստիկ, ապաթիկ) կարող են վկայել սուր փսիխոզների զարգացման բացասական միտումի մասին` դեպի քրոնիկական օրգանական հոգեհամախտանիշ, թուլամտություն։

Խրոնիկական հոգեկան խանգարումները պայմանավորված են գլխուղեղի վնասվածքի խորությամբ և ծանրությամբ, ինչպես նաև՝ մի շարք նպաստող այլ գործոններով՝ պրեմորբիդ անձի յուրահատկություններ, միջավայրի առանձնահատկություններ, վնասակար ազդեցություններ՝ մարմնական հիվանդություններ, ալկոհոլիզացիա, բուժման արդյունավետություն։ Այս խանգարումները բնորոշ են տրամվայի հեռավոր շրջանին և կարող են ի հայտ գալ ամիսներ կամ տարիներ հետո։

Պարզվել է, որ ինտելեկտի իջեցումը, ինչպես նաև՝ մի շարք այլ «օրգանական» հոգեախտաբանական խանգարումներ (ապաթիա, էյֆորիա, ապարգելակում, դատողությունների շեղումներ), անմիջական կապ ունեն գլխուղեղի հյուսվածքի վնասման աստիճանի հետ, մինչդեռ նևրոտիկ բնույթի (ցերեբրասթենիկ) խանգարումները կախված չեն գլխուղեղի վնասվածքի աստիճանից։

Հետազոտությունները վկայում են, որ կոգնիտիվ (ճանաչողական) խանգարումները, հիմնականում, կապված են գլխուղեղի գագաթային և քունքային բլթերի վնասման հետ (հատկապես՝ ձախակողմյան)։ Աֆեկտիվ խանգարումներն ավելի բնորոշ են ճակատային վնասվածքներին։

Գանգուղեղային տրավմայի հեռավոր շրջաններին բնորոշ հոգեախտաբանական խանգարումները բավականին բազմազան են։ Կարող են արտահայտվել անձի արտահայտված փոփոխություններով։ Ըստ դասական հոգեբուժության՝ սրանք տրավմատիկ բնույթի (ինչպես նաև՝ այլ օրգանական վնասվածքներով պայմանավորված) էնցեֆալոպաթիաներն են, որոնք կլինիկորեն արտահայտվում են ասթենիկ (ցերեբրասթենիկ) խանգարումներով, փսիխոպաթիզացիայի նշաններով, ցիկլոիդ և ապաթիկ խանգարումներով։ Այս խանգարումները ժամանակակից դասակարգումներում միավորվում և առանձնացվում են որպես «անձի օրգանական խանգարում»։

ՀՄԴ-10-ն այս խմբում է միավորում այնպիսի խանգարումներ, ինչպիսիք են ճակատային բլթի համախտանիշը, հետլոբոտոմիկ համախտանիշները, օրգանական ծագման կեղծ սակավամտությունը և կեղծ փսիխոպաթիան։

Գանգուղեղային տրավմանները հեռավոր շրջանում արտահայտվում են նաև (ըստ դասական հոգեբուժության) էնդոֆորմ փսիխոզներով, այսինքն՝ էնդոգեն փսիխոզներին (շիզոֆրենիային և մանիակալ դեպրեսիվ փսիխոզին) կլինիկորեն նման, սակայն արտածին (օրգանական, տրամվատիկ) պատճառով պայմանավորված փսիխոզներ։ ՀՄԴ-10-ում սրանք ներկայացված են որպես օրգանական հալյուցինոզ, կատատոնիա, զառանցանքային (կամ շիզոֆրենանման) խանգարում, աֆեկտիվ խանգարում, տագնապային խանգարում և այլն։

Տրավմայի հեռավոր շրջաններին բնորոշ ախտահարումներից են «տրավմատիկ թուլամտությունը» (ըստ դասական հոգեբուժության), որն ընթանում է օրգանական հոգեհամախտանիշով փսիխոպաթանման խանգարումներով, դիսֆորիայով։ Իսկ ժամանակակից դասակարգումներն առանձնացնում են ուղեղի հետկոմոցիոն (հետտրավմատիկ) համախտանիշը։

 Եթե ԳՈՒՏ—ն ուղեկցվում է 24 ժամից ավելի տևող տրավմատիկ ամնեզիայով, ապա հնարավոր են տարբեր կոգնիտիվ խանգարումներ, հետագայում՝ ընդհուպ մինչև թուլամտություն։ Փակ ԳՈՒՏ-ը առաջանում է թեթև կոգնիտիվ խանգարումներից՝ դրսևորվող միայն լարված մտավոր աշխատանքի ընթացքում, մինչև արտահայտված թուլամտություն։ Բայց տրավմանները, որոնք բնութագրվում են առավելապես լոկալ (օջախային) խանգարումներով, հետագայում արտահայտվում են ճանաչողական ֆունկցիաների օջախային արատներով։ Հետկոմոցիոն խանգարումները ներառում են մի շարք ախտանիշներ՝ գլխացավ, գլխապտույտ, հոգնածություն, դյուրագրգռություն, կենտրոնացման և խնդիրների լուծման դժվարություն, հիշողության խանգարում, անքնություն, հուզական անկայունություն, արտաքին ազդակների (հիվանդություններ, ալկոհոլ, սթրեսներ) նկատմամբ դիմադրողականության նվազում։ Նշված ախտանիշները կարող են ուղեկցվել դեպրեսիվ և տագնապային ապրումներով։

Անձի օրգանական փոփոխությունները ձևավորվում են ամենատարբեր գանգուղեղային տրավմաների հետևանքով, բայց սրանք հատկապես բնորոշ են այն տրավմաներին, որոնք վնասում են ճակատային բլթերը։ Խանգարումները բնորոշվում են նրանով, որ մարդուն բնորոշ բնավորությունն ու վարգագիծը տրավմայից հետո ենթարկվում են փոփոխման։ Հիվանդները դառնում են անկայուն, դյուրագըրգիռ, դյուրաբորբոք, իմպուլսիվ, չեն կարողանում կառավարել իրենց վարքը, ցանկությունները, պահանջները, դժվարանում են ծրագրել իրենց կյանքը։ Նպատակաուղղված գործունեությունը դառնում է գրեթե անհնարին։ Բնորոշ է հուզական անկայունությունը, չպատճառաբանված ուրախ տրամադրությունն անսպասելի կարող է փոխարինվել դյուրագրգռությամբ, չարությամբ, ագրեսիվությամբ։ Չեն բացառվում նաև անտարբեր (ապաթիկ) վիճակները։ Իրենց արարքներում և դրանց հետևանքներում անպատասխանատու են և անկառավարելի՝ հաշվի չեն առնում սոցիալական, բարոյական կանոններն ու նորմերը, ելնում են միայն սեփական պահանջմունքներից և հակումներից։ Ընգծված եսակենտրոն են և ինքնահավան։

Հոգեբուժություն
Ս.Հ. Սուքիասյան, Ս.Պ. Մարգարյան
Տեղեկատվություն: med-practic.com